Islam i njegovi sljedbenici su izgradili civilizaciju koja je više od hiljadu godina imala dominantnu ulogu na svjetskoj pozornici. Jedna od najvažnijih specifičnosti islamske civilizacije je u činjenici da je riječ o civilizaciji uravnoteženosti i srednjega puta koja je spojila nauku i vjeru, uspostavila ravnotežu između duha i materije i nije razdvojila ovaj od budućeg svijeta.
To je bitna odlika islamske nad drugim civilizacijama koje primarnu pažnju poklanjaju materijalnoj strani života, tjelesnim potrebama i ljudskim porivima, pridajući, putem iznalaženje mogućnosti što bržeg zadovoljenja potreba za užitkom, veću pažnju ovosvjetskom životu, ne nalazeći odgovarajuće mjesto za Uzvišenog Stvoritelja i budući svijet u svojoj filozofiji i svome misaonom i obrazovnom organizovanju. Islamska civilizacija zbližila je čovjeka s Uzvišenim Stvoriteljem, povezala Zemlju s nebesima, ovaj svijet potčinila budućem, spojila duh i materiju, uspostavila ravnotežu između razuma i srca, napravila spoj između nauke i vjerovanja - podigavši značaj moralnog uzdizanja na razinu značaja materijalnog uspona.
Zahvaljujući tome, islamska civilizacija dala je veliki doprinos razvoju svjetske civilizacije. Autor je u ovom radu, koji je kao referat (na arapskom jeziku) podnio na Međunarodnom simpoziju u Granadi, ustvari, pokušao rasvijetliti najvažnija obilježja arapsko-islamske civilizacije u Španiji i njihov značaj na znanstven i tehnološki preporod Zapada.
Područja arapsko-islamske civilizacija u Španiji
Arapsko-islamska civilizacija u Španiji obuhvata mnogobrojna područja koja su ostavila tragove na Iberijskom poluotoku i u Evropi. Kulturna klima kojom je odisao Andalus, rezultirala je zaživljavanjem raznih aspekata nauke i kulturne misli. Osnivane su škole, otvarane brojne bilbioteke i pribavljane knjige, tako da je većina ljudi opismenjena.
Cvjetala je književnost i umjetnost. Podizane su građevine, zajedno s općim i posebnim tekovinama izvorne islamske umjetnosti. Kao rezultat tog pokreta Kordova je postala prijestolnica civilizacije, ne samo u Španiji, već i na Zapadu uopće. U njoj su osnovane škole: medicinska i tehnička, te općeobrazovne i druge stručne škole, a izgrađene su i bolnice, hemijske fabrike i opservatoriji. Kordovski univerzitet je bio veličajan svjetionik misli, kulture, sveobuhvatni držač bajraka arapsko-islamske civilizacije.
Otuda je Kordova mogla biti zavičaj nauka, u kojem je obitavao veliki broj učenjaka i eksperata medicinske, farmaceutske, hemijske, astronomske, matematičke nauke, botanike i drugih prirodnih nauka. Zastupljene su bile i neke društvene nauke, poput filozofije, logike, prevodilaštva i druge. Zato su je pohodili putnici i namjernici iz različitih evropskih zemalja koji su tragali za naukom i znanjem.
Ovaj naučni i civilizacijski pokret nije se svodio samo na Kordovu, već obuhvatao i druge špansko-islamske gradove, kao što su Granada, Toledo i drugi, koji su bili pod arapsko-islamskom upravom. Historijski izvori navode da su se mladići iz Evrope, naročito iz Italije i Francuske, natjecali da dođu na studij na neki od islamskih univerziteta u Andaluziji. Jedan od onih koji su studirali na Kordovskom univerzitetu bio je i Gerbert, koji je kasnije postao papa, poznat pod imenom Silvester
Drugi. On je u Italiju donio matematičku znanost i arapske brojke.
Isti izvori ističu da je Evropa, posredstvom grada Toleda u kojem se odvijala živa aktivnost prevođenja s arapskoga na latinski jezik, upoznala Aristotelove spise. Tu su prevedeni i brojni Platonovi i Galenovi spisi, zatim filozofijski spisi Ibn Sinaa, Al-Farabija, Ibn Tufajla, Ibn Badže i Ibn Rušda, te medicinski spisi Ibn Sinaa i Al-Razija. Veoma brzo, ti spisi su preneseni Evropom i postali nezaobilazna literatura na velikim evropskim univerzitetima. Ibn Sinino djelo Al-Qanun fi al-tibb smatrano je temeljinim priručnikom u medicinskim studijama u Evropi približno šest stoljeća. Stoga je nazivan Medicinskim jevanđeljem.
Široka aktivnost prevođenja s arapskog na latinski jezik nastavljena je i za vrijeme rekonkviste, pa i nakon pada Toleda, koji je od 519/1125. bio važan centar prevođenja, iz kojeg je nauka krenula u Evropu. Među najistaknutijim prevodiocima bio je Grerardus Cremonensi, zvani Toletanum, koji je u Toledo došao iz Italije 545/1150. godine. Njemu se pripisuje prijevod više od 100 knjiga, od kojih 21 iz oblasti medicine, a među njima i Al-Razijevo djelo Al-Mansuri i Ibn Sinino djelo Al-Qanun.
Međutim, sasvim moguće je i da je neka od tih djela preveo i neki Kremonensijev đak, pod učiteljevim nadzorom, kao i da je neke prijevode Kremonensi uradio skupa sa svojim kolegama, a prije svih s orijentalistom Galipusom. U 12. stoljeću u prevođenju učestvuju Španci, te predstavnici drugih naroda. Kasnije je Alfonso Deseti (650/1252-683/1284.), kastiljanski kralj, osnovao nekoliko obrazovnih institucija i podsticao prevođenje s arapskoga na latinski jezik, a ponekad i na kastiljanski.
činjenica je da su naučni spisi koje su sastavljali muslimani, kako na Istoku tako i na Zapadu, nakon što su prevedeni na latinski i druge evropske jezike, sve do 17. stoljeća n.e., smatrani najvažnijim priručnicima na evropskim univerzitetima. Mnogi zapadnoevropski historičari priznaju da su ti spisi odigrali veličanstvenu ulogu u evropskoj renesansi, ističući da bi bez njih naučna i kulturna povorka na Zapadu bila odložena za još nekoliko stoljeća.
* * *
Različiti aspekti arapsko-islamske civilizacije najlakše se mogu spoznati na osnovama doprinosa u slijedećim područjima djelovanja:
Građevinarstvo i arhitektura. Građevinsko umijeće i arhitektura se upečatljivo ogledaju u izgradnji džamija, palača i planiranju gradova, kao što je grad Al-Zahra' (madina Al-Zahra') koji je sagradio 'Abd al-Rahman al-Nasir. S parkovima, fontanama, javnim i posebnim kupatilima, Taj grad predstavlja prekrasan primjer dostignuća građevinarstva i arhitekture u sklopu arapsko-islamske civilizacije u Andalusu. Umijeće dekorisanja, crtanja i rezbarenja izvršilo je snažan utjecaj na Evropljane, posebno ono što je iza Arapa ostalo u Andalusu, kao što je Alhambra (Qasr al-hamra') i
Velika džamija u Kordovi.
Književnost i jezik. Vladari u Andalusu su se tokom vremena sve više zanimali za nauku i književnost. Pozivali su sebi književnike, mislioce i osigurali imuslove za plodno djelovanje. Pojavila se velika skupina pjesnika, učenjaka i književnika, koji su iza sebe ostavili sjajna djela u različitim naučnim oblastima. Cvjetalo je pjesništvo, pisanje poslanica, rasprava iz jezikoslovlja i gramatike. Zamah je dobilo i sastavljanje leksikona, pregleda i biografskih djela.
Vjera i vjerozakon. Pošto je islam bio najvažniji oslonac arapsko-islamske civilizacije u Andalusu, zanimanje za islamske nauke je predstavljalo znatno obilježje Andalusa. Otuda se pojavio pogolem broj napisa posvećen Kur'anu časnom i njegovim naukama, te Vjerovjesnikovom, s.a.v.s., hadisu, s predajama i komentarima, zatim raznovrsne studije u području fikha, teologije, filozofije i povijesti vjera.